दृष्टान्त १

चिकित्सक एवं स्वास्थ्यकर्मीमा कोरोना संक्रमण पुष्टिपछि तुलसीपुरस्थित राप्ती प्रादेशिक अस्पताल सिल गरिएको छ। अस्पताल विकास समितिले शनिबार बेलुकादेखि अर्को सूचना जारी नगरिएसम्म सिल गर्ने निर्णय गरेको हो।

दृष्टान्त २

जाजरकोट जिल्ला अस्पताल भदौ ११ गते अनिश्चितकालका लागि सिल गरियो। त्यहाँ पनि चिकित्सकमा कोरोना पुष्टिपछि आकस्मिकबाहेकका सेवा ठप्प छ।

दृष्टान्त ३

कोहलपुरस्थित नेपालगन्ज मेडिकल कलेजले साउन अन्तिम साता प्रसूति कक्ष (लेबर रुम) सिल गर्‍यो। त्यहाँ चिकित्सक र नर्समा कोरोना देखिएको थियो। त्यसअघि अछामका दुई बिरामीमा संक्रमण पुष्टि भएलगत्तै जेठ अन्तिम साता पनि सर्जरी वार्ड सिल गरिएको थियो।

बिरामी वा स्वास्थ्यकर्मी संक्रमित भएपछि त्रसित हुँदै व्यवस्थापनले अस्पताल सिल गरेका केही दृष्टान्त हुन् यी। जिल्लाका स्वास्थ्य संस्था मात्र होइन, काठमाडौं उपत्यकाकै सरकारी एवं निजी अस्पताल सिल गर्नु नौलो मानिन छाड्यो। त्रिवि शिक्षण अस्पताल, काठमाडौं मेडिकल कलेज, निदान अस्पताल पनि सिल गरिए। सिल गर्नुको कारण सोध्दा अस्पताल व्यवस्थापकको सहज उत्तर हुन्छ, ‘संक्रमण नफैलियोस् भनेर।’

सरकारले कोरोना संक्रमितको उपचार गर्न मुलुकभरका सबै अस्पताललाई निर्देशन दिएको छ। तर, अस्पताल नै सिल भएपछि उपचार गर्न कहाँ जाने ? विज्ञ भन्छन्, ‘अस्पताल उपचार गर्ने ठाउँ हो, सिल गर्ने होइन।’

कोरोना उपचारमा संलग्न पहिलो शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल टेकु हालसम्म सिल गरिएको छैन। अस्पतालका निर्देशक डा. सागरकुमार राजभण्डारी भन्छन्, ‘हामीले अस्पताल सिल पनि गरेका छैनौं। उपचारमा संलग्न स्वास्थ्यकर्मी पनि संक्रमित भएका छैनन्।’ टेकु अस्पतालले सुरक्षा मापदण्ड अपनाएर सेवा दिइरहेका बेला काठमाडौंकै केही सरकारी एवं निजी अस्पताल बेलाबखत सिल गरिएको छ।

स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका पूर्वप्रमुख विशेषज्ञ डा. सुशीलनाथ प्याकुरेल पूर्वाधार र जनशक्तिको उचित व्यवस्थापन गर्न नसक्दा अस्पताल सिल गर्ने बाध्यता हुने बताउँछन्। ‘कोभिड र ननकोभिडलाई उपचार गर्ने छुट्टै भवन वा ब्लकको व्यवस्था गर्न सकेको भए सिल गर्नुपर्ने अवस्था हुँदैनथ्यो’, डा. प्याकुरेल भन्छन्, ‘एउटै भवनमा सबै खालका बिरामी उपचार गर्नुपर्ने भएकाले अन्यत्र नसरोस् भनेर नै सिल गरिएको हो। जनशक्ति पनि थोरै हुन्छ। संक्रमित स्वास्थ्यकर्मी आइसोलेसनमा बस्नुपर्ने भएपछि सिल गर्नैपर्ने अवस्था आउँछ।’

कोरोना संक्रमित बेडमा सुत्दैमा अस्पतालै सिल गर्नु नपर्ने जनस्वास्थ्यविद् डा. सुरेश तिवारीको तर्क छ। ‘कुनै बेडमा संक्रमित बसेपछि अस्पतालका सबै भित्ताभित्तामा कोरोना भाइरस रहिरहने होइन। अस्पताल वरिपरि कोरोना भाइरस रहेजस्तो अनिश्चितकालसम्म सिल गर्नु पर्दैन’, डा. तिवारी भन्छन्, ‘उपचार गर्ने अस्पताल सिल गर्नु अनइथिकल प्राक्टिस हो। यसलाई निरुत्साहित गर्नुपर्छ।’

कोरोना संक्रमितको उपचार गरिरहेको ह्याम्स अस्पतालका मेडिकल निर्देशक डा. ज्योेतेन्द्र शर्मा सुरक्षात्मक मापदण्ड पालना गर्ने हो भने अस्पताल सिल गर्नु नपर्ने बताउँछन्। ‘संक्रमित बढिरहेका छन्। उपचार गर्ने ठाउँ नै सिल गर्ने हो भने बिरामी कहाँ जाने ? ’ उनी प्रश्न गर्छन्। करोडौं लगानी गरिएका र सयौं जनशक्ति भएका अस्पतालले पूर्वाधार एवं तालिमप्राप्त जनशक्ति भएकाले पनि अस्पताल सिल गर्नु नपरेको उनी बताउँछन्।

ग्रान्डी अस्पतालका मेडिकल डाइरेक्टर चक्रराज पाण्डेका अनुसार त्यहाँ कोरोना संक्रमितको उपचार गर्ने ठाउँ अलग छ। लिफ्ट नै फरक छ। त्यसैले अस्पताल सिल गर्नुपर्ने अवस्था नरहेको उनी सुनाउँछन्।

भौतिक पूर्वाधार र जनशक्तिको उचित व्यवस्थापन गर्न नसकेकै कारण अस्पताल सिल गर्नुपर्ने बाध्यता देखिएको छ। अस्पताल भर्ना भएका अन्य बिरामीलाई पनि संक्रमण नहोस् भनी सिल गर्ने गरिएको छ।

अस्पतालमा कोभिड–१९ का संक्रमितलाई छुट्टै ब्लक बनाएर उपचार गर्नुपर्ने डा. प्याकुरेलको सुझाव छ। ‘छुट्टै स्थानमा आइसोलेसन वार्ड बनाउन स्थानीय निकायले सघाएको भए सिल गर्नुपर्ने अवस्था आउँदैनथ्यो’, उनी भन्छन्।

नेपालको संविधानले पनि स्वास्थ्यसम्बन्धी हकलाई मौलिक हकमा राखेको छ। प्रत्येक नागरिकलाई राज्यबाट आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने हक रहेको उल्लेख छ। अस्पताल सिल गर्दा खोप लगाउन वा अन्य आधारभूत समस्या लिएर आएका बिरामीलाई अप्ठेरो परेको छ। डा. प्याकुरेल भन्छन्, ‘एकातिर संक्रमित स्वास्थ्यकर्मीलाई आइसोलेसनमा जानुपर्ने होला। ज्यानको माया छ। अर्कोतर्फ बिरामीको मौलिक हकको कुरा छ। सामञ्जस्य मिलाउन बजेट, जनशक्ति र पूर्वाधारको व्यवस्था हुनुपर्छ।’

अस्पताल सिल गर्ने प्रवृत्ति बढ्दै गएकोमा जनस्वास्थ्यविद् डा. तिवारी चिन्ता व्यक्त गर्छन्। ‘समस्याको प्रभावकारी ढंगले कसरी समाधान खोज्ने भन्दा पनि भाग्ने प्रवृत्तिसमेत देखियो। जवाफदेहिता भएन’, उनी भन्छन्, ‘पूर्वाधार र जनशक्ति पनि भएका ठूला अस्पतालले रोटेसनको व्यवस्था गरी सेवा प्रवाहको व्यवस्था मिलाउन सकिन्छ।’

डा. तिवारीका अनुसार ८ घण्टामा डिसइन्फेक्सन गर्न सकिन्छ। डिसइन्फेक्सनपछि बिरामी भर्ना गरी उपचार थाल्न कुनै गाह्रो छैन। ‘अस्पताल सिल गर्नुमा प्राविधिकभन्दा पनि मनोसामाजिक समस्या देखिन्छ’, उनी भन्छन्।

पीपीई, मास्क, स्यानिटाइजरलगायत सुरक्षा सामग्रीको पर्याप्त व्यवस्था नभएको बेला स्वास्थ्यकर्मी उपचारमा हिच्किचाउन सक्ने डा. प्याकुरेलको बुझाइ छ। संवैधानिक हक कार्यान्वयन र आधारभूत सेवा नियमित राख्न संघ, प्रदेश एवं स्थानीय तहले छुट्टै भवन तथा घर भाडामा लिनु उपयुक्त हुने उनको धारणा छ।

अस्पताल व्यवस्थापनको सहयोग, स्वास्थ्यकर्मीको सजगताबाटै समस्या समाधान गर्न सकिने ह्याम्स अस्पतालका अध्यक्ष आरएस भण्डारी बताउँछन्। विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) र नेपाल सरकारको गाइडलाइन्स पालना गरेर काम गर्दा अस्पताल सिल गर्नु नपर्ने उनको भनाइ छ।

एकै अस्पतालका ४१ स्वास्थ्यकर्मी संक्रमित

भरतपुर अस्पतालका प्रमुख मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट, स्त्री रोग तथा प्रसूति विभाग प्रमुख कोरोना संक्रमणपछि आइसोलेसनमा छन्। यसअघि रत्ननगरस्थित रत्ननगर बकुल्हर अस्पतालका मेडिकल सुपरिटेन्डेन्टमा कोरोना पोजेटिभ देखिएको थियो।

जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय चितवनका प्रमुख दीपक तिवारी समुदायमा कोरोना फैलिएपछि त्यसको मारमा चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मी परेको बताउँछन्। ‘पहिला समुदायबाट स्वास्थ्यकर्मीमा सर्‍यो। त्यसपछि स्वास्थ्यकर्मीबाट स्वास्थ्यकर्मीमै सरेको देखिन्छ’, उनी भन्छन्, ‘पहिला बिरामीसँग मात्रै जोगिने भन्ने भयो, आफैंमा सतर्क रहन नसक्दा संक्रमण फैलिएको हो।’

सोमबारसम्म जिल्लामा संक्रमितको संख्या ७ सय १ पुगेको छ। यीमध्ये १ सय २० जना स्वास्थ्यकर्मी छन्। सबैभन्दा बढी चितवन मेडिकल कलेजका ४१ जना स्वास्थ्यकर्मीमा कोरोना देखिएको स्वास्थ्य कार्यालयको तथ्यांक छ। यीमध्ये ५ जना चिकित्सक छन्।

भरतपुर अस्पतालका २० मध्ये ७ जना चिकित्सक छन्। बीपी कोइराला मेमोरियल क्यान्सर अस्पतालका ३० र नारायणी सामुदायिक अस्पतालका ५ स्वास्थ्यकर्मीमा कोरोना देखिएको जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयले जनाएको छ। कलेज अफ मेडिकल साइन्सेससँगै निजी अस्पतालका स्वास्थ्यकर्मीमा पनि संक्रमण भएको छ।

संक्रमित स्वास्थ्यकर्मीमध्ये ५ जना मात्रै निको भएका छन्। स्वास्थ्यकर्मीमा संक्रमण बढेपछि क्यान्सर अस्पतालले चार दिन सेवा बन्द गराएको थियो। बिरामी र कुरुवाको कोभिड परीक्षणपछि मात्रै भर्ना गरी उपचार गरिरहेको अस्पतालका वरिष्ठ प्रशासक गृहीनारायण महतोले बताए। भने, ‘बीचमा कोभिडको रिपोर्ट नआउन्जेल बिरामी कम थिए अहिले चाप बढेको छ।’

सुरुमा यहाँका अस्पतालले स्वास्थ्यकर्मीको रिपोर्ट पोजिटिभ देखिएपछि अस्पताल नै बन्द गरेका थिए। तर, अहिले सम्बन्धित वार्ड मात्रै बन्द गरेर निर्मलीकरण गरी सेवा सञ्चालन गरिरहेका छन्।

पूर्वतयारी कम हुँदा जोखिम बढेको चिकित्सक स्वीकार गर्छन। कोरोना संक्रमण भएका र नभएकाको उपचार एकै स्थानमा हुने कारण स्वास्थ्यकर्मी जोखिममा परेको नेपाल चिकित्सक संघका केन्द्रीय उपाध्यक्ष डा. अनिलविक्रम कार्कीको भनाइ छ। ‘कोरोना भएका र नभएका हेर्ने चिकित्सक एउटै भएपछि अस्पताल असुरक्षित भएको हो’, उनी भन्छन्, ‘अहिले सबै अस्पतालमा कोभिड उपचार गर्न सरकारको निर्देशन छ। बिरामी मात्रै हेर भनेर भएन, सुविधा पनि उपलब्ध गराउनुपर्‍यो।’

त्यसो त अस्पतालबाटै कोरोना सर्ने त्रासले बिरामी अस्पताल जान डराउन थालेका छन्। चितवनका अस्पताल दुई सातायता कोरोना संक्रमणको हटस्पट बनेका छन्। एउटै स्वास्थ्यकर्मीले कोरोना पोजेटिभ र अन्य बिरामीको उपचार गर्नुपर्दा कोरोना जोखिम झन् बढेको जिल्ला स्वास्थ्य प्रमुख तिवारी बताउँछन्।

उपचारको चिन्ता

सुदूरपश्चिममा स्वास्थ्यकर्मीलाई संक्रमण बढ्न थालेपछि उपचारमा समस्या आउने चिन्ता देखिएको छ। अछाम र कैलालीका अस्पतालका मात्रै ६४ स्वास्थ्यकर्मीमा कोरोना पुष्टि भएको छ।

कैलालीका लागि कोरोना डेडिकेटेड भनेर तोकिएको सेती प्रादेशिक अस्पतालका मात्रै १३ जना संक्रमित भएका छन्। पहिलोपटक साउन १ गते एक स्टाफ नर्समा कोरोना पुष्टि भएकामा संक्रमित कर्मचारी र स्वास्थ्यकर्मीको संख्या १३ पुगेको अस्पतालले जनाएको छ। सूचना अधिकारी दिलीपकुमार श्रेष्ठले संक्रमितमध्ये तीनजना सफाइ कर्मचारी, एक चालक र बाँकी स्वास्थ्यकर्मी रहेको जानकारी दिए। ‘संक्रमण पुष्टि भएका दुईजना निको भएका छन्’, श्रेष्ठले भने, ‘बाँकी ११ जनाको उपचार भइरहेको छ।’

अस्पतालकै छेउमा ५० शय्याको कोभिड अस्पताल बनाइएको छ। ‘तर, अस्पतालमा आउने बिरामीबाटै वार्डमा काम गर्ने स्वास्थ्यकर्मीमा पनि कोरोना पुष्टि भएको छ’, श्रेष्ठले भने। सफाइकर्मी, एम्बुलेन्स चालक, अनमी र स्टाफ नर्सको सम्पर्क बिरामीसँग बढी हुने भएकाले उनीहरूमा संक्रमण बढेको हो। चिकित्सकलाई भने संक्रमण भएको छैन।

जनस्वास्थ्य कार्यालय कैलालीले जिल्लाभरिका विभिन्न अस्पताल, प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र, स्थानीय तहका स्वास्थ्य एकाइका गरी ३० जनामा कोरोना संक्रमण भएको जनाएको छ। ‘जिल्लाभरि ३० स्वास्थ्यकर्मीमा कोरोना पुष्टि भएको छ’, जिल्ला स्वास्थ्य प्रमुख लालबहादुर धामीले भने।

अछामस्थित बयलपाटा अस्पतालका २२ जनामा कोरोना पुष्टि भएपछि भदौ ५ गतेदेखि सेवा बन्द छ। जिल्लाभरिका ३४ स्वास्थ्यकर्मी संक्रमित भएकामा ३१ जना निको भएर काममा फर्किएका छन्। ३ जना आइसोलेसनमा रहेका स्वास्थ्य कार्यालय अछामले जनाएको छ।

बयलपाटाका स्वास्थ्य सेवा निर्देशक विकास गौचनले आइतबारसम्म २० जना निको भएको बताए। दुई जनाको रिपोर्ट पोजिटिभ आएकाले उनीहरूलाई आइसोलेनसमा राखिएको उनको भनाइ छ। अस्पतालको अन्तरंग र आकस्मिकबाहेकका सेवा बन्द गरिएको डा. गौचनले बताए। ‘अस्पताल सिल गरिएको अवस्थामा पनि ३ वटा शल्यक्रिया गरिएको छ’, उनले भने, ‘दुईजना प्रसूति र एउटा हाडजोर्नीको आकस्मिक शल्यक्रिया गरेका छौं।’

उनले अस्पतालका सबै सेवा नियमित गर्ने विषयमा छलफल भइरहेको सुनाए। बयलपाटा सुदूरपश्चिमका सात पहाडी जिल्लाका लागि उपचारमा राम्रो अस्पताल हो।

अनिल ढकाल। चितवन, शिवराज भट्ट। धनगढी, गीता कुँवर। अछाम