हरेक वर्ष डिसेम्बर ३ लाई अन्तर्राष्ट्रिय अपाङ्गता दिवसका रूपमा मनाइन्छ। यो दिन अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको अधिकार, मर्यादा र कल्याणका लागि चेतना जगाउने विश्वव्यापी अभियानको प्रतीक हो। ३४औं अन्तर्राष्ट्रिय अपाङ्गता दिवस २०२५ को अवसरमा संयुक्त राष्ट्र संघले यस वर्षको मूल नारा (Fostering disability-inclusive societies for advancing social progress) र नेपालले “अपाङ्गता समावेशी समाजको प्रवर्धन, सामाजिक उन्नतिको सम्वर्धन” तय गरेको छ। यस नाराले स्पष्ट रूपमा संकेत गर्छ कि कुनै पनि राष्ट्रको समग्र सामाजिक प्रगति तबसम्म सम्भव छैन, जबसम्म त्यहाँ अपाङ्गता भएका नागरिकहरूलाई पूर्ण रूपमा समावेश गरिएको हुँदैन।
विश्वभर करिब १.३ अर्ब मानिसहरू (विश्व जनसंख्याको १६%) कुनै न कुनै प्रकारको अपाङ्गताका साथ बाँचिरहेका छन् नेपालमा २.२ प्रतिशत लगभग ६४७,७४४ जना कुनै न कुनै प्रकारको अपाङ्गता जिवन विताइरहेका छन्, बाजुरामा मात्र ५,८९५ जना रहेको तथ्यांक छ । यो ठूलो जनसंख्यालाई विकासको मूल प्रवाहबाट बाहिर राख्नु भनेको राष्ट्रको आधाभन्दा बढी क्षमतालाई बेवास्ता गर्नु हो। समावेशी समाजको परिकल्पनामा उनीहरूलाई केवल ‘दया’ वा ‘सहयोग’ को पात्रका रूपमा नभई, समाजका सक्रिय सदस्य, नीति निर्माता र नेतृत्वकर्ताको रूपमा स्वीकार गर्नु आवश्यक छ।
सामाजिक उन्नतिका लागि अपाङ्गतामैत्री समाजको प्रवर्द्धन तब सम्भव हुन्छ, जब:
• पहुँचमा सुनिश्चितता: भौतिक संरचनाहरू (सडक, भवन, यातायात) मात्र होइन, सूचना, प्रविधि र सञ्चारमा समेत अपाङ्गतामैत्री पहुँचको सुनिश्चितता हुनुपर्छ।
• शिक्षा र रोजगारीमा समानता: अपाङ्गताका कारण कसैलाई पनि गुणस्तरीय शिक्षा र मर्यादित रोजगारीबाट वञ्चित गरिनु हुँदैन। उनीहरूको सीप र क्षमताको कदर गर्दै उपयुक्त अवसर प्रदान गरिनुपर्छ।
• निर्णय प्रक्रियामा सहभागिता: अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूसँग सम्बन्धित हरेक निर्णय, नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा उनीहरूकै अर्थपूर्ण सहभागिता र नेतृत्वलाई जोड दिनुपर्छ। उनीहरू आफ्नो जीवनका सबै पक्षका विशेषज्ञ हुन्।
• मानसिकतामा परिवर्तन: सबैभन्दा ठूलो चुनौती सामाजिक मनोवृत्ति मा रहेको छ। अपाङ्गतालाई कमजोरीको रूपमा नहेरी, मानव विविधताको रूपमा स्वीकार गर्ने र समान नागरिकका रूपमा सम्मान गर्ने संस्कृति विकास गर्नु अपरिहार्य छ।
नेपालले पनि अपाङ्गता अधिकारसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्र संघीय महासन्धि अनुमोदन गरेको छ र यसलाई सम्बोधन गर्न कानुनहरू पनि बनाएको छ। तर, संघ देखि स्थानीय स्तरसम्म कार्यान्वयन पक्ष अझै कमजोर रहेकेको देखिन्छ । सार्वजनिक सेवामा पहुँच, समावेशी शिक्षाको अभाव, रोजगारीमा न्यून सहभागिता र सामाजिक विभेदका कारण अपाङ्गता भएका नागरिकहरू पछाडि परिरहेका छन् उनका समस्या जिउकातिउ छन् ।
त्यसैले यस वर्षको नाराले नेपाललाई आफ्नो सामाजिक प्रगतिलाई तीव्र पार्न अपाङ्गता समावेशीकरणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ भन्ने सन्देश दिएको छ। अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई मतदाता, करदाता, उद्यमी, कलाकार, समुदाय तथा राष्ट्रका सम्पत्तिका रूपमा हेरिनु पर्छ, जसले सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान दिन सक्छन्।
अन्तमा,
अन्तर्राष्ट्रिय अपाङ्गता दिवस मनाउनुको अर्थ केवल एक दिनका लागि कार्यक्रम आयोजना गर्नु होइन। यसको मूल उद्देश्य सामाजिक प्रगतिका लागि अपाङ्गतामैत्री समाज निर्माण गर्ने दिशामा ठोस कदम चाल्नु हो। कतिपय स्थानीय तहमा यो दिवस ओझेलमा परेको अवस्था छ । अपाङ्गता भएका हरेक व्यक्तिलाई समान अवसर र सम्मानसहित समाजको हरेक पक्षमा समावेश गर्दा मात्र हाम्रो समाज साँच्चै उन्नत र विकसित बन्न सक्छ। समावेशी विकासको लक्ष्य हासिल गर्न आजैदेखि हरेक घर, समुदाय, कार्यालय र नीतिमा अपाङ्गता समावेशीकरण र सार्वजनिक सेवामा उनीहरुको पहुचलाई केन्द्रबिन्दुमा राख्ने संकल्प गरौं।