बजुराको उचाइमा, हिमाली गोरेटोको बीचमा एउटा सानो गाउँ छ—धिम। यहाँको आकाश जहिले पनि बादल र घना कुहिरोको खेलले सजिन्छ। भदौको महिना सुरु भइसकेको छ। खेतबारी हरियालीले झन् उज्यालो देखिन्छ—कोदो र मकै अझै कलिला छन्, चिनो र कागुनोले पहेँलो र हरियो रंगको मिलन गरेको छ। सिमी, भटमास र मुला फक्रँदैछन्, र गाईभौंसी झरिसकेका छन्। गाउँलेहरू हर्षित छन्, किनभने यही बेला धिम गाउँमा ‘खौँ’ पर्व मनाइन्छ—पर्व जसले केवल खुशी मात्र होइन, इतिहास, धर्म र संस्कृति सबैको सङ्ग्रह हो।

धेरै वर्षअघि, धिम गाउँको कथा अलि भिन्न थियो। यहाँको मौसम कहिले पनि कृषिप्रधान जीवनका लागि सहज थिएन। आकाशले वर्षा दिन छोडेपछि, गाउँलेहरू अकाल र भोकमरीको डरमा थिए। खेतबारी सुक्दै थियो, बालीनाली मर्ने स्थिति थियो। गाउँका बुढापाकाले यसबारेमा चिन्ता गर्दै भने—

“यदि हाम्रो जीवन र बालीनाली सुरक्षित हुने हो भने, कुनै शक्तिशाली देवताले मात्र हाम्रो मदद गर्न सक्छ।”

त्यही बेला, जुम्लाको सिँजा स्थीत लामाथाडाबाट दिव्य तेजले उज्यालो फैलाउँदै बानादेव देवता धिम गाउँमा आए। उनी केवल वर्षा दिने मात्र होइनथे, गाउँमा भय र आतंक फैलाउने राक्षसहरूलाई पनि परास्त गर्ने शक्ति राख्थे।

गाउँलेहरू देवता बानादेवसमक्ष गए र अडिग श्रद्धाका साथ आफ्ना खेतबारी र जीवनको रक्षा गर्न वर्षा बिन्ती गरे। बानादेवले आकाशमा आफ्नो दिव्य शक्ति देखाउँदै मेघ पठाए। वर्षा भयो, बालीनाली तङ्ग्रियो, र गाउँलेहरू खुशीको चिच्याहटले आकाश भरियो।

त्यस प्रसन्नतामा, गाउँलेहरूले बानादेवको मन्दिर बनाइ, उनलाई जिउलो—अर्थात् खेतबारीको रक्षक—को रूपमा पूजा गर्न थाले। र त्यस दिनदेखि हरेक भदौ महिनाको पहिलो तीन दिन, ‘पहिला खौँ, माँझ खौँ, छाड्डा खौँ’ धुमधुमका साथ मनाउन थालियो।

तीन दिनको पर्व जानकारी

१) पहिलो खौँ:
पर्वको पहिलो दिन, बिहानैदेखि गाउँलेहरू देवताको पूजा तयारीमा जुट्छन्। खेतपाखामा रागाँको बली दिने चलन रहँदै आएको छ। यस दिन, गाईबस्तु वन पठाएपछि घरभित्र केही खाँदा बस्तुभाउले बाली खाइदिन्छ भन्ने विश्वास छ। तर गाउँलेहरू स-साना डरहरू चिर्दै आफ्नो धार्मिक कर्तव्य पूरा गर्छन्।

२) माँझ खौँ:
यस दिन, गाउँको प्रत्येक कुनामा उत्साहको लहर हुन्छ। देउडा खेलाडीहरू गाउँमा आएका हुन्छन्। स्थानीय धामी झाँक्रीहरूको नृत्य, मन्दिरको पूजाआजा, र मुजेरा नाचले गाउँमा रंगीनता थप्दछ। मानिसहरूले नृत्य र गीतमा रमाउँदै देवताको महिमा गायन गर्छन्।

३)छाड्डा खौँ:
तीन दिनको पर्वको अन्तिम दिन। बानादेवको नेजा (बाँसको अग्लो खम्बामा बनाइएको झन्डा) मन्दिरबाट बुढाबाडास्थित देउरोमा पुर्‍याइन्छ। प्रत्येक बिहान, गाउँलेहरूको दलीय प्रयासले नेजा उठाइन्छ। यो मात्र एउटा प्रतीक होइन—गाउँको ऐतिहासिक र धार्मिक चेतनाको प्रतिमूर्ति हो।

तीनै दिन, गाउँलेहरूले गाईबस्तु वन पठाएर, देवताको पूजा, नृत्य, खेलकुद र सांस्कृतिक कार्यक्रममा रमाउँछन्। हुम्ला, मुगु, कालिकोटदेखि पाहुनाहरू पनि यस पर्व हेर्न आउँछन्।

परम्परा र चुनौतीहरू
समयसँगै, खौँ पर्वको रौनक कम हुँदै गएको छ। युवाको पलायन, शहरिय जीवनशैली र बाहिरी संस्कृतिको प्रभावले गर्दा परम्परागत चेतना कमजोर भएको छ। कहिलेकाहीँ मदिरा सेवन र झगडा पनि देखिन्छ। तर बुढापाकाले सम्झाउँछन्:
“पहिला पहिला धुमधुमका साथ खौँ मनाइन्थ्यो। यो केवल पर्व मात्र होइन, हाम्रो पहिचान हो, हाम्रो इतिहास हो। यसको संरक्षण हामी सबैको जिम्मेवारी हो।”

खौँ पर्वको महत्व

‘खौँ’ केवल धार्मिक उत्सव होइन; यो धिम गाउँको सांस्कृतिक पहिचान हो। बानादेवको कथा, राक्षसहरूमाथि विजय, देवताको पूजा, देउडा र नृत्यले समुदायको सामाजिक एकतालाई बलियो बनाउँछ। यसले ग्रामीण जीवनको कठिनाइ, खेतीपातीको महत्त्व, र वर्षाका देवताप्रति श्रद्धालाई जीवित राख्छ।

धिम गाउँको खौँ पर्व, वर्षा दिने बानादेव देवताको कथा र तीन दिनको उत्सवले यो गाउँलाई केवल रमाइलो मात्रै होइन, जीवन र संस्कृतिको पाठ सिकाउँछ—धैर्य, श्रम र श्रद्धा।