नेपाल, प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक विविधता र धार्मिक सम्पदाको अद्भुत मेल भएको हिमाली राष्ट्र, प्राचीन कालदेखि नै विश्वभरका तीर्थयात्री र आध्यात्मिक साधकहरूको गन्तव्य रहिआएको छ। यहाँको हरेक पहाड, नदी, ताल, वनजंगल, डाँडा–पहाड, गुफा र स्रोत–निर्झरमा कुनै न कुनै धार्मिक कथा, किंवदन्ती र विश्वास जोडिएका छन्। हिन्दू मात्र नभई बौद्ध, जैन, सिक लगायतका विभिन्न धर्मका अनुयायीहरूका लागि पनि नेपाल आध्यात्मिक र सांस्कृतिक आस्थाको केन्द्रीय स्थल मानिन्छ।

आजको समयमा सामाजिक सञ्जालको तीव्र प्रसार, यातायात र सञ्चारको सहजता, तथा आधुनिक प्रविधिको प्रयोगले नेपालका धार्मिक स्थलहरू छिट्टै विश्वभर चिनिन थालेका छन्। सुन्दर मठ–मन्दिर, गुम्बा, विहार, शक्तिपीठ, आश्रम, ध्यानस्थल, पुरातात्त्विक स्मारक र प्राचीन सांस्कृतिक बस्तिहरूले पर्यटकलाई लोभ्याइरहेका छन्।
धार्मिक पर्यटनका लाभहरू
धार्मिक पर्यटनले व्यक्तिगत, सामाजिक र राष्ट्रिय स्तरमा थुप्रै फाइदाहरू पुर्‍याउँछः
. आर्थिक उन्नति र रोजगारी
धार्मिक स्थलमा आउने पर्यटकहरूले यातायात, आवास, भोजन, मार्गदर्शक सेवा, स्मृति–वस्तु खरीदजस्ता गतिविधिहरूमा खर्च गर्ने भएकाले स्थानीय बजारमा आयको स्रोत बढ्छ। यसले कृषिजन्य उत्पादन, हस्तकला, लघु उद्योग र स्थानीय सेवा व्यवसायमा पनि माग वृद्धि गराउँछ।
. संस्कृति संरक्षण र प्रवर्द्धन
पर्यटकहरूका कारण स्थानीय जात्रा, पर्व, लोकनृत्य, गीत, भेषभूषा, कला–संस्कृति र परम्परागत बान्कीको प्रचार हुन्छ। बुढिनन्दा, बडिमालिका, पशुपतिनाथ, लुम्बिनी, जानकी मन्दिर, स्वयम्भू, गोकर्णेश्वर, हलेसी महादेवजस्ता स्थलहरूले नेपाललाई धार्मिक नक्सामा स्थायी स्थान दिएका छन्।
. आन्तरिक एकता र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध
धार्मिक पर्यटनले विभिन्न क्षेत्र, जाति, भाषा र संस्कृतिका मानिसहरूलाई एकै स्थलमा ल्याएर सांस्कृतिक आदान–प्रदान बढाउँछ। छिमेकी मुलुक भारत, चीन, भूटान, श्रीलंका लगायतका देशसँगको धार्मिक सम्बन्ध अझ सुदृढ हुन्छ।
. शोध र शिक्षा
तीर्थस्थल र पुरातात्त्विक स्थलहरू धार्मिक इतिहास, वास्तुकला, मूर्तिकला, संस्कृत साहित्य, पुराण, दर्शन र जीवन–दर्शनका अध्ययनका लागि अमूल्य स्रोत हुन्।

नकारात्मक पक्ष र सम्भावित असरहरू

विकाससँगै विनाशको सम्भावना पनि हुन्छ। धार्मिक पर्यटनका केही नकारात्मक असरहरू यस प्रकार छन्–

पर्यावरणीय क्षति : धार्मिक स्थलमा अत्यधिक भीडभाडका कारण फोहर व्यवस्थापन समस्या, नदी–तालमा प्रदूषण, वन विनाश, वन्यजन्तुको बासस्थानमा अवरोध, ध्वनि प्रदूषण आदि हुने सम्भावना रहन्छ।

असंतुलित भौतिक संरचना : जथाभावी सडक, केबलकार, होटल, पार्किङ निर्माणका कारण प्राकृतिक दृश्यावली र भौगोलिक संरचना बिग्रन सक्छ।
संस्कृति–परम्परामा क्षरण : व्यापारीकरणको अन्धाधुन्ध प्रवृत्तिले धार्मिक स्थललाई आध्यात्मिकताभन्दा बढी व्यापारिक बजारमा परिणत गर्ने खतरा रहन्छ।
सामाजिक असर : बाह्य प्रभावका कारण स्थानीय समुदायको जीवनशैलीमा अनावश्यक परिवर्तन, परम्परागत मूल्य र आस्थामा कमी आउन सक्छ।
चुनौतीहरू
धार्मिक पर्यटनको दिगो विकासका लागि निम्न चुनौतीहरू समाधान गर्नु आवश्यक छ–
. धार्मिक स्थलमा भीड व्यवस्थापन र फोहर व्यवस्थापनको प्रभावकारी प्रणाली विकास।
. प्राकृतिक स्रोत–साधन र जैविक विविधताको संरक्षण।
. स्थानीय समुदायलाई प्रत्यक्ष लाभ दिलाउने नीतिहरू लागू।
. धार्मिक स्थलमा अनुशासन, स्वच्छता र शालीनतापूर्ण आचरणको प्रवर्द्धन।
. प्राचीन स्थलहरूको संरक्षण र मर्मत–सम्भारका लागि प्राविधिक तथा आर्थिक स्रोतको सुनिश्चितता।

सुझावहरू

दीर्घकालीन गुरुयोजना : प्रत्येक पालिकाले आफ्नो क्षेत्रका धार्मिक स्थल पहिचान, संरक्षण, प्रचार–प्रसार र व्यवस्थापनका लागि छुट्टै गुरुयोजना बनाउनुपर्छ।

सहभागिता र साझेदारी : स्थानीय सरोकारवालाहरू, सरकारी निकाय, निजी क्षेत्र, धार्मिक संस्थान र पर्यटन व्यवसायीबीच सहकार्यको ढाँचा तयार गर्नुपर्छ।

गुणस्तरीय सेवा : पर्यटकका लागि सुरक्षित, सस्तो, गुणस्तरीय आवास, यातायात, मार्गदर्शन र आपतकालीन स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउनुपर्छ।

शिक्षा र चेतना : धार्मिक स्थलको महत्व, इतिहास, आस्था र संरक्षणका बारेमा स्थानीय र आगन्तुकलाई सचेत गराउन प्रचार–प्रसार कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ।

नेपाल, प्राचीन वैदिककालदेखि नै ज्ञानभूमि, तपोभूमि र देवभूमिको रूपमा चिनिएको मुलुक हो। यहाँका हरेक गाउँ, टोल, डाँडा, नदी, ताल, वनजंगल र गुफामा देवी–देवताको वास भएको धार्मिक विश्वास छ। केही स्थलहरू अझै अनुसन्धान र प्रचारको प्रतीक्षामा छन्। ती स्थानहरूको पहिचान, संरक्षण र प्रचार गर्नु हाम्रो सामूहिक कर्तव्य हो।

धार्मिक पर्यटन केवल अर्थतन्त्रको साधन मात्र होइन, यो हाम्रो मौलिकता, आस्था र पहिचान जोगाउने माध्यम पनि हो। त्यसैले यसलाई दिगो, स्वच्छ र अनुशासित बनाउने जिम्मेवारी हामी सबैको हो।