उद्गम स्थल दक्षिण यूरोपमा रहेको केशरको माग दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । यसलाई विश्वकै महँगो र दूर्लव कृषि उपजको रुपमा लिईन्छ । प्रति के.जि १० लाखमा बिक्रि हुने केशर नेपालमा भने पर्याप्त मात्रामा उत्पादन भएको पाईदैन । नेपालको पछिल्लो तथ्याङ्क हेर्ने हो भने ७ देखि १० केजि सम्म केशर उत्पादन भएको पाईन्छ ।

हाल केशरको खेती गर्दै आएका देशहरुः स्पेन, फ्रान्स, इटाली, ग्रीस, टर्की, भारत, चीन, जापान ।

केशरको उपयोगिता :
नसा बलियो पार्ने, दुखाई कम गर्ने, अपचमा उपयोगी, झाडा पखालामा उपयोगी, कलेजो सम्बन्धि रोगमा उपयोगी, मुटुको रोगमा उपयोगी, पिसाव खुलाउने, महिनावारी नियमित गर्ने, प्रसवपछि पाठेघर सफा गर्ने, अनुहार सफा बनाउने ।

केशरमा पाइने प्रमुख रासायनिक तत्वः
क्रोएसिन, लाइकोजिन, सेफ्रानिन, पोलिक्रोआइट, पिक्रोक्रोसिन

केशर खेतीको लागि उपयुक्त हावापानीः
नरम हावापानी (धेरै गर्मी र धेरै जाडो नहुने हावापानी)
थोरै मात्रामा हिउँ पर्नेतुषारो पर्ने ठाउँ
१५०० देखि २५०० मिटर सम्म
वार्षिक सरदर २०० सेन्टिग्रेडभन्दा माथि हुँदैन
वार्षिक सरदर ३५० सेन्टिग्रेडमा मर्छ ।

केशर खेतीको लागि उपयुक्त माटोः
पानी नजम्ने, बलौटे, दोमट, अलि अलि क्षारयुक्त
केशर खेतीगर्ने तरीकाः
परम्परागतः नखनेर जमिनमा नै राखीरहने ।
आधुनिकः पात पँहेलिन थालेपछि गाना झिक्ने, गाना भण्डार गर्ने र फेरी लगाउने ।

लगाउने समयः असोज
जग्गा तयारीः
१ देखि १.५ फिट गहिरो गरी जग्गा खन्ने
एक रोपनीमा ४० डोको गोठेमल राख्ने
३ फिट चौडा भएको व्याड तयार गर्ने
व्याडको लम्बाई ठाउँ हेरी बनाउने
व्याडको उचाई ६ इन्च जति बनाउने
एक रोपनीमा नाइट्रोजन, फास्फोरस र पोटास ५ के.जि. राख्ने
किराको प्रकोप भएमा मालाथिन पाउडर छर्ने ।

तयारीः
गाना ग्रेडिङ गर्ने
गानामा अनावश्यक टुसाहरु आउने दिने
ठूला टुसाहरु राखी अरु टुसा फाली दिने
तखतामा फुलाउने साइज हेरी २०–३० ग्रामको गानामा दुईवटा राख्ने ।
व्याडमा फुलाउने
व्याडमा फुलाउनः २ इन्च जति लामा टुसा भएमा गाना जमिनमा लगाउने ।
लगाउने तरीकाः
गानालाई एक घण्टासम्म वेमिस्टिनको झोलमा डुबाउने
लहर देखि लहरको दुरी १५ से.मि. (६ इन्च)
गाना देखि गानाको दुरी १० से.मि. (४ इन्च)
गहिराई १० से.मि. (४ इन्च)

लगाइसकेपछि परालले छोपिदिने
फुल टिप्ने
वाली संकलनः १५ दिनपछि फुल फुल्छ
विहान शित ओभाएपछि फुल टिप्ने

सुकाउने विधिः
पानीको मात्रा हटाउनको लागि शिशाको बाकस भित्र सुकाउने

कसरी सुकाउने :
मैन कागजमा फुल राख्ने
शिशाको कभर भएको काठको बाकस भित्र फुल राखेको मैन कागज राख्ने
२–३ घण्टासम्म यसरी सुकाउने

उत्पादन :
एउटा फुलमा १०–१५ मि.ग्रा. केशर प्राप्त हुन्छ ।
एक लाख देखि १.५ लाख फुलबाट एक कि.ग्रा. केशर प्राप्त हुन्छ
१ के.जि. केसर उत्पादन गर्न २५ देखि ३० ग्राम तौल भएका ७५० देखि ८०० गाना आवश्यक पर्छ ।

गाना निकाल्ने र भण्डार गर्ने :
७५५ पात पँहेलो भएपछि
कोदालोले निकाल्ने
चोट नलाग्ने गरी
गाना निकाले र २–४ दिन घाम छायाँमा राखी माटो झार्ने
पातको सहाराले बाँध्ने र झुण्ड्याउने
चोट लागेका र रोग लागेको छुट्याउने

गाना भण्डार गर्ने ठाउँः
चिस्यान नभएको, हावादार, मुसाले नेभेट्ने

गाना बृद्धि :
१.५ देखि २ गुणासम्म

रोगः
गानाको केही भाग खैरो हुने र टुसा पनि खैरो हुने

उपचारः
पानी जम्न नदिने
चोटपटक लागेकालाई हटाउने
रोग लागेकालाई हटाउने
काँचा गाना नखन्ने
गाना लगाउँदा उपचार गर्ने

तखतामा फुलाउनेः
गानाहरु तखतामा मिलाएर राख्ने
असोजतिर फुलहरु लाग्दछन्
केसर टिप्ने
केसर टिपिसकेपछि गानाहरु फिल्डमा लगाउने
चैत्र बैशाखमा गान खनी उचित भण्डार गर्ने ।

नेपालमा केशर खेतीको इतिहास :
२०१९ सालमा टिष्टुङमा खेती परिक्षण गरिएको
२०४० सालमा तत्कालिन महाराजाधिराज सरकारबाट जुम्लामा केशर खेती गर्न निर्देशन भएको
२०४४ सालमा जुम्लामा केशरको परिक्षण खेती प्रारम्भ
२०४६ सालमा डोल्पामा पनि परिक्षण खेती प्रारम्भ
२०४६ र २०४७ सालमा ललितपुरको गोदाबारीमा परिक्षण खेती गरिएको ।

यो पनि : दुर्लभ र महँगो जडीबुटी मानिने केशर (स्याफरोन) को जुम्लामा व्यावसायिक खेती सुरु गरिएको छ । चन्दननाथ नगरपालिका–८ स्थित फाँटमा जिएसएम केशर खेती तथा उत्पादन उद्योगले दुई वर्षदेखि केशर खेतीको व्यावसायिक उत्पादन सुरु गरेको हो ।

काठमाडौँमा पर्यटन व्यवसायमा लामो अनुभव बटुलेका रुकुमका सरद मल्ल र जुम्लाका व्यवसायी गोविन्दबहादुर शाहीले संयुक्त रूपमा केशरखेती सुरु गरेका हुन् । करिब छ रोपनी क्षेत्रफलमा रु ६१ लाख ५६ हजार ११४ को लागतमा रहेको यो खेतीका लागि उच्च पहाडी कृषि व्यवसाय तथा जीविकोपार्जन सुधार (हिमाली) आयोजनाले ८० प्रतिशत अनुदान रकम दिएको छ ।

नोट : यो लेख भारतीय अनलाईन खेती वागवानी र नेपालमा प्रकाशित विभिन्न लेखहरुको आधारमा तयार पारिएको हो । यस लेखको उदेश्य केबल आम कृषकलाई जानकारी गराउने मात्र रहेको छ ।।