हिजो आज श्वास फेर्न गाह्रो हुने, आंखा पोल्ने समस्या बढ्दै गई रहेको छ । यसो हुनुको प्रमुख कारण बन डढेलो हो ! यस्तो जटिल समस्या निम्त्याउने वन डढेलो रोकिन्छ कसरी ?
वन संरक्षणका लागि थुप्रै निकाय र संरचनाहरु स्थापना भएका छन तर तिनको भूमिका उत्साहप्रद छैन । वन तथा वातावरण संरक्षण हेतु वन तथा वातावरण मन्त्रालय, विभाग, उद्योग पर्यटन वन तथा वातावरण मन्त्रालय, डिभिजन वन कार्यालय, विभिन्न प्रकृतिका सार्वजनिक, नीजि धार्मिक, साझेदारी देखि धार्मिक सामुदायिक वन समुह जस्ता संस्था स्थापना भएको पाईन्छ । यसरी स्थापना भएका संस्थाहरु नाफा कमाउने बाहेक वन तथा वातावरणको संरक्षणमा मौन प्राय छन ।
देश बन डढेलोले आक्रान्त छ र चैत्रमा मात्रै २००० भन्दा बढी आगलागीका घटना रेर्कड गरिएका छन् भने धनजनको क्षति भई हजारौ हेक्टर वन क्षेत्र नष्ट भएको छ । यसै गरी असंख्य विरुवा, बीउ, बुट्यान, चराचुरुङ्गी र जनावर तथा तिनका बासस्थान उजाड बनेका छन् । वनमा आगो लगाउने प्रचलन पुरानै हो र विश्वव्यापी प्रचलनकै रुपमा देखिन्छ तर त्यसो भन्दैमा हामी मौन बस्नु हुँदैन । जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तरसरकारी प्यानल आईपीसीसीको हालैको प्रतिवेदनले जलवायु परिवर्तनको गतिलाई ध्यानमा राख्दै वनडढेलो बढी बारम्बार र गम्भीर हुने सम्भावना रहेको औंल्याएको छ । वायुमण्डलमा हुने अत्यधिक तापक्रमले गर्मी मौसममा हुने चट्याङका कारण बढी मात्रामा डढेलो लाग्दै गएको देखिन्छ । सुख्खा मौसममा हावाको गतिसंगै डढेलोको फैलावट तीव्रदर भईरहेको हुन्छ र लामो समयसम्म रहन्छ ।
सन् २०३९ सम्ममा विश्वको तापक्रममा १.२ डिग्री सेल्सियसको मात्र वृद्धि भई पृथ्वीको ३७.८ प्रतिशतभन्दा बढीमा डढेलो लाग्ने सम्भावना छ । साथै सन् २१०० सम्ममा ३.५ डिग्री सेल्सियस तापक्रममा वृद्धि भई विश्वको ६१.९ % क्षेत्रफल बारम्बार अधिक रुपमा डढेलोबाट प्रभावित हुनेछ। जलवायु परिवर्तनको निराशावादी परिदृश्य नियाल्दा ग्रीनहाउस ग्याँस उत्सर्जन बढ्दै गइरहेको छ र शताब्दीको अन्त्यसम्म विश्वको ७४% भूमि सतहलाई असर गर्नेछ।

डढेलोबाट निस्कने धुवाँ कार्बन मोनोअक्साइड, कार्बन डाइअक्साइड, नाइट्रोजन अक्साइड र अन्य जैविक यौगिकहरू मिलेर बनेको हुन्छ। यसरी निस्कने धुवा वनस्पतिको प्रकार र आगोको तापमान अनुसार फरक पर्दछ । आगोले २.५ मिलिमिटरसम्म वा त्यो भन्दा कम व्यास भएका सूक्ष्म कणहरू र अल्ट्राफाइन कणहरू (व्यास ≤ ०.१ मीटर वा पीएम ०.१) पनि उत्पन्न गर्दछ जुन १,००० किलोमिटरसम्म उड्न सक्छन । यसरी लामो यात्रातय गर्ने आगोबाट उत्पन्न कणहरुले प्रकोपबाट टाढा बस्ने जनसंख्याको स्वास्थ्यको लागि पनि उतिकै हानिकारक छन् । एउटा अध्ययनले डढेलोबाट निस्कने सूक्ष्म कणहरू अन्य स्रोतबाट निस्कने कणहरूभन्दा मानव स्वास्थ्यका लागि १० गुणा बढी हानिकारक हुन सक्ने देखाएको छ।

डढेलोबाट उत्पन्न हुने प्रदुषणले मानव स्वास्थ्यमा गम्भिर असर गर्दछ र विशेष गरी भईरहेको रोगलाई बढावा दिने आंखा पोल्ने, स्वास प्रशासको रोगमा, श्वास फेर्न गाह्रो हुने, आस्थमा हुने र मुटका रोगहरु निम्तिने र गाह्रो हुने गर्दछ । धुवाका कणहरु फोक्सो हुँदै रक्त वाहिनी मार्फत मुटुमा पुग्ने क्यान्सर समेत गराउछ । डढेलो उत्पन्न धुवाबाट मान्छेमा मानसिक रोगहरु, चिन्ता, स्ट्रेस हाइपरटेन्सन हुने ग गर्दछ । धुवाले विशेष गरी बालबालिका, गर्भवती र उमेर पुगेकाहरुलाई आक्रान्त पार्दछ । यसको फैलावटले सामाजिक आर्थिक क्षति भईरहेको हुन्छ र मान्छेको मृत्युदरमा समेत वृद्धि हुँदै जान्छ । डढेलोको धुवाँका कारण विश्वमा वर्षेनी ३३९,००० मानिसको मृत्यु हुने गरेको अनुमान गरिएको छ। मानिसहरू बस्ने ठाउँहरूमा धुवाँले छोप्दा दमको आक्रमण, आपतकालीन कक्षमा जाने र अस्पताल भर्ना हुनेहरूमा पनि दस गुणा वृद्धि भएको रिपोर्ट गरिएको छ। यति मात्र नभई आगलागीले उर्बर जमिन नष्ठ हुने र बाढी पहिरोको उच्च जोखिम अत्यन्तै हुन्छ । यसको प्रत्यक्ष असर जलवायु परिवर्तनमा समेत रहेको छ ।
त्यसैले बेलैमा सरकारी तथा नागरिकस्तरबाट वन संरक्षणतर्फ ध्यान जान आवश्यक छ ।
वन डढेलोलाई न्यून गर्न कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयन अपरिहार्य छ । काठलाई सुन झै महंगो बनाउने अनि बर्षेनी जंगलमा आगो लगाउने र कानुनको पालना नगर्ने नगराउनेलाई दोषी ठहर गरी सजाय गर्न आवश्यक छ । बनको जीवन हो भन्ने विषय आम जनतालाई जानकारी छ र जनचेतना छैन भनी सचेतना अभियानको डम्पुको खाशै अर्थ छैन । आवश्यक एक रुख काटे गम्भिर वन मुद्दा लाग्ने अनि सयौं हेक्टर जमिन नष्ट गर्ने असंख्या बोट विरुवा जीव जीवात्मा नष्ट गर्नेहरुलाई के सजाय हुन्छ ? वन समुहलाई किन अख्तियार प्राप्त निकायले कारवाही गर्न सक्दैन ? त्यसैले सम्पूर्ण क्षेत्रबाट डढेलो नियन्त्रणमा पहल गरौं र स्वस्थ रहन संदेश प्रवाह गरौं ।
वनमा आगो लगाउनेलाई वन ऐनमा व्यवस्था भए अनुरुप ३ बर्ष कैद वा ६० हजार भराउने वा दुवै हुन सक्ने सजायलाई कार्यान्वयन गरेसम्म अवस्था यस्तै रहि रहने छ । साथै वन ऐन विपरित कार्य गर्ने वन समुहहरुलाई कारवाही गर्नै पर्छ । नर्सरीमा ४ – ५ हजार विरुवा उमारेर वन संरक्षण हुनै सक्दैन, सकिन्छ भने एक महत्वपूर्ण विकल्प आगो नलगाउने नै हो ।